Oplopende schaarste kan de hele samenleving ontwrichten
“Ik zou voorzichtig zijn om de rol van uitzendbureaus te beperken, want we hebben alle routes naar werk hard nodig.”
Ton Wilthagen, UvT
De personeelskrapte op de arbeidsmarkt neemt flink toe en daar hebben we naar verwachting nog zeker dertig jaar mee te maken. Hoog tijd voor een nieuw kabinet om actie te ondernemen, zegt ‘arbeidsmarktprofessor’ Ton Wilthagen van Tilburg University. Want de oplopende schaarste kan niet alleen de economie, maar de hele samenleving ontwrichten. Hij heeft een tienpuntenplan om het tij te keren.
Dat de tekorten op de arbeidsmarkt stevig zouden oplopen door demografische ontwikkelingen was al jaren geleden voorzien. Toch is er nog relatief weinig aan gedaan door alle betrokkenen, zegt Wilthagen (officieel hoogleraar Institutionele en juridische aspecten van de arbeidsmarkt). “De opstelling van overheid, werkgevers en vakbonden was vooral nog erg lauwtjes, terwijl ingrijpende maatregelen nodig zijn. Inmiddels beginnen we de gevolgen steeds meer te ondervinden op de arbeidsmarkt en in de samenleving. Restaurants zijn vaker dicht door personeelstekorten. Kinderen kunnen al vaker niet naar school. Zorgwachtlijsten worden langer. En dit is nog maar het begin. En hoe gaan we dan de energietransitie voor elkaar krijgen? Daarvoor zijn ook veel mensen met specifieke competenties nodig.”
Complex probleem
De personeelskrapte ontwricht straks de samenleving, waarschuwt Wilthagen. Om dit te voorkomen, zijn alle betrokkenen aan zet, maar de hoogleraar kijkt allereerst naar de politiek en het nieuwe kabinet. “Er is lang op vertrouwd dat ‘de markt’ dit zelf wel regelt, maar dit probleem is te complex. Het is niet gemakkelijk op te lossen en het vereist meerdere strategieën tegelijk. Bovendien raakt het direct andere grote maatschappelijke thema’s, zoals het woningtekort, de klimaatcrisis en het totale zorg- en voorzieningenstelsel voor onze welvaart.”
De tien actiepunten van Wilthagen (zie onder) zijn volgens hem ‘knoppen’ waar sowieso aan gedraaid moet worden. Als hij een top-3 moet kiezen, zet hij het ‘Benaderen en opleiden van onbenut arbeidspotentieel en talent’ direct op één. “Denk aan de miljoen mensen die nog langs de kant staan. Met deze groep moeten we meer doen. Dat kan ook als we goed investeren in activering en opleiden. We kunnen hen niet afschrijven. Soms moeten we daarvoor ook anders naar functie-eisen kijken. En denk ook aan de mensen die met pensioen zijn of gaan, maar nog best iets zouden willen doen.”
Deeltijders en arbeidsmigranten
Daarnaast is er een belangrijke quick win om mensen die in deeltijd werken te vragen om meer uren te maken. “Die mensen zijn er al gewoon. Vaak zijn het vrouwen die in onze traditionele cultuur nog vrij weinig werken, vergeleken met andere landen. Iedereen hoeft echt niet fulltime te werken, maar als een deel van de mensen een paar uur meer werkt, heeft dat al een groot effect en het is goed voor de emancipatie. Meer werken moet daarvoor ook lonender worden en je moet genoeg betaalbare kinderopvang hebben.”
Als derde punt noemt Wilthagen het aantrekken van arbeidsmigranten. “Een gevoelig onderwerp, maar de discussie moet toch gevoerd worden. Het belang van arbeidsmigranten is nu al groot. Als zij nu vertrekken, zakt onze economie door zijn hoeven. Dat moeten we ook onder ogen zien. Het belang van arbeidsmigranten wordt ook groter. Daar liggen kansen, maar je moet het wel goed organiseren, ook qua woonruimte.”
Waar het aanboren van extra talenten en arbeidspotentieel en het verhogen van productiviteit niet afdoende is, moeten ook prioriteiten worden gesteld. “Als de krapte in meer sectoren toeneemt en zij met elkaar concurreren, is er regie nodig. Dat is niet gemakkelijk, maar wel nodig. Want welke sectoren krijgen prioriteit? En zijn er ook banen die we misschien minder belangrijk vinden, zodat die mensen elders aan de slag kunnen? Krapte vraagt om keuzes en dat geldt ook voor een crisis. Een kraptecrisis vereist dus helemaal keuzes als je ontwrichting van de samenleving wilt voorkomen. Doelgerichte keuzes en soms ook principiële. Daar ligt echt een politieke taak.”
Alle rijbanen benutten
Ook de uitzendbranche kan volgens Wilthagen een belangrijke rol spelen om een kraptecrisis te voorkomen. Bij meer dan de helft van de tien punten kunnen uitzendorganisaties een rol spelen. “Zij bieden een belangrijke route naar werk. Ze hebben een belangrijke opstapfunctie voor werklozen en ze kunnen bijvoorbeeld werkenden helpen om zich verder te ontwikkelen. Dat geeft ‘trek in de schoorsteen’ op de arbeidsmarkt, waardoor ook weer plekken vrijkomen voor mensen die nu nog langs de kant staan. Toch staat uitzendwerk ter discussie, bijvoorbeeld in de drie rijbanen naar werk van de commissie Regulering van Werk (commissie-Borstlap, red.). Daarin is uitzendwerk er alleen nog voor het opvangen van ‘piek en ziek’. Dan krijg je wel een smalle weg naar werk, terwijl we alle rijbanen hard nodig hebben. Ik zou hier echt voorzichtig mee zijn. En ja, we moeten wel zorgen voor duurzame banen, maar dat is het vervolggesprek dat je kunt voeren. Je moet het kind niet op voorhand met het badwater weggooien.”
Werkdruk is volgens Wilthagen ook een belangrijk aandachtspunt om het arbeidspotentieel te benutten en mensen inzetbaar te houden. “Daarvoor moet je alleen niet inzetten op minder werken, zoals nu soms gesuggereerd wordt. Daardoor krijg je juist vaker onderbezetting en loopt de werkdruk nog verder op. Zo ontstaat een vicieuze cirkel. Dat zou ik nu echt onverantwoord vinden.”
En dan zijn er nog de kosten voor de investeringen die nodig zijn voor de arbeidsmarkt. Die zijn aanzienlijk. “Dat klopt, maar als we niets doen, is de impact nog vele malen groter: financieel en voor het welzijn in onze samenleving.”
Tien punten voor de arbeidsmarkt
- Onbenut arbeidspotentieel benaderen en opleiden (ook anders omgaan met functie-eisen).
- Imago kraptesectoren verbeteren en studiekiezers motiveren (o.a. werkgarantie, lagere studiekosten).
- Loon en andere arbeidsvoorwaarden (kinderopvang, scholing, werkdruk) sterk verbeteren en (meer) werken lonender maken.
- Studenten binnen hun opleiding eerder en langer inzetten in de praktijk (duaal leren).
- Zittende medewerkers in deeltijd vragen om meer uren te werken.
- Bestaande medewerkers doorscholen richting kraptefuncties (bedrijven ook samen).
- Vergroot zij-instroom vanuit andere (krimp)sectoren.
- Meer mensen uit het buitenland aantrekken en vluchtelingen eerder laten werken.
- Productiviteit verhogen door technologie en betere organisatie van werk.
- Meer betaalbare woningen in krapteregio’s en mobiliteit (vanuit krimpgebieden) verbeteren.
