SCP-directeur Karen van Oudenhoven: “Vertel het Grote Verhaal over waar je heen wilt met de samenleving”
Onze samenleving heeft de afgelopen decennia niet stilgestaan. Welke belangrijke veranderingen hebben zich voltrokken?
“Er is de afgelopen vijf decennia in sociaal-cultureel opzicht inderdaad veel veranderd. Als samenleving zijn we welvarender en diverser geworden. Opvattingen over gender en seksualiteit zijn ingrijpend veranderd en traditionele rolpatronen zijn geleidelijk aan het verschuiven. Digitalisering heeft ons leven en onze contacten ingrijpend veranderd. We lopen steeds meer aan tegen de grenzen van onze natuurlijke hulpbronnen en worden met z’n allen steeds ouder. En mondialisering zorgt ervoor dat we vraagstukken nauwelijks meer binnen de grenzen van ons eigen land alleen kunnen oplossen. Je zou kunnen zeggen dat de Nederlandse samenleving steeds minder grijpbaar is geworden.”
Waar staan we momenteel als samenleving? Wat zijn de grote maatschappelijke opgaven waar we voor staan?
“Allereerst zien we – ondanks de stijging van de welvaart – dat er sprake is van structurele ongelijkheid. Ruim twee miljoen Nederlanders blijven achter in levensverwachting, gezondheid, werk- en inkomenszekerheid. Hun positie op de arbeidsmarkt is kwetsbaar, een aanzienlijk deel werkt niet (meer) en hun inkomen is laag. Voor deze groep stapelen de achterstanden op het gebied van gezondheid, werk, inkomen, onderwijs en wonen zich op. De coronacrisis en de hoge inflatie van de afgelopen tijd hebben de problemen van deze kwetsbare groep nog zichtbaarder gemaakt.”
Over prof. dr. Karen van Oudenhoven
Karen van Oudenhoven-Van der Zee is sinds 1 oktober 2022 directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Daarvoor was zij conrector van de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam en decaan van de Faculteit Sociale Wetenschappen aan die universiteit. Eerder werkte zij als decaan aan de Universiteit Twente en als hoogleraar Organisatiepsychologie en directeur van het Instituut voor Integratie en Sociale Weerbaarheid aan de Rijksuniversiteit Groningen. Naast haar functie als directeur van het SCP is Van Oudenhoven bijzonder hoogleraar Maatschappelijke Veerkracht aan de VU Amsterdam.
En de krapte op de arbeidsmarkt?
“Ook daar ligt een grote uitdaging. De groei van de beroepsbevolking stagneert: van een jaarlijkse toename van het aantal werkenden met 76.000, zakt de groei tot nul richting 2040. Cijfers waarachter maatschappelijke consequenties schuilgaan. Tekorten in zorg en onderwijs hebben grote gevolgen voor de volksgezondheid, het onderwijs en kansengelijkheid. En een tekort aan technisch personeel om de energietransitie te realiseren, heeft gevolgen voor het klimaat. Om het tij te keren zet de overheid in op een hogere arbeidsparticipatie. Maar dat heeft zijn grenzen, de mens is meer dan werknemer alleen. Er zit maar 24 uur in een dag en je kunt niet van mensen vragen om als mantelzorger de druk op de zorg te verminderen en ook verwachten dat ze meer uren gaan werken. We moeten ons dus tevens de vraag stellen hoe het werk anders kan worden ingericht. Hoe zorgen we ervoor dat werkenden de mogelijkheid hebben om hun werktijden flexibel in te delen? En hoe kan technologie ondersteunend zijn om de werkdruk te verlichten?”
“Het huidige kabinet laat een samenleving achter waarin verschillende grote vraagstukken niet zijn opgelost.”
De krapte is groot en structureel, maar tegelijk staan er nog zo’n miljoen mensen langs de kant…
“Het klopt dat er een grote groep mensen is die op achterstand staat op de arbeidsmarkt. Denk aan migranten en vluchtelingen, 55-plussers en mensen met een beperking. Het gevoel niet mee te tellen in de samenleving doet veel met deze mensen zelf en kan bovendien de sociale samenhang in de samenleving ondermijnen. Het lukt nog te weinig om onze arbeidsmarkt inclusiever te maken. Voor de uitzendbranche ligt daar een kans om zowel iets aan de krapte doen, als de kansenongelijkheid te verminderen.”
Welke maatschappelijke opgaven liggen er nog meer?
“Op het gebied van de klimaatverandering en duurzaamheid ligt er een grote opgave. Op het gebied van asiel en migratie, de toegankelijkheid van de zorg, de woningbouw en de transitie van de landbouw. Bij al deze belangrijke dossiers spelen afwegingen die te maken hebben met de kwaliteit van de samenleving. Als SCP hebben wij in aanloop naar de komende verkiezingen dan ook een appèl gedaan op de politieke partijen om in hun verkiezingsprogramma’s de mens en de samenleving centraal te stellen.”
Heeft het huidige kabinet hier onvoldoende oog voor gehad?
“Je moet constateren dat het huidige kabinet een samenleving achterlaat waarin verschillende grote vraagstukken niet zijn opgelost en het vertrouwen van veel burgers in de politiek laag is. Wat ontbroken heeft, is een visie op de samenleving. Waar willen we met samenleving naartoe? Daar spreekt het huidige kabinet zich niet over uit. En dat is extra een probleem als er lastige keuzes gemaakt moeten worden. Als je daar geen ankers voor aanreikt als politiek leiders, raken mensen stuurloos. Met onvrede en protesten als gevolg. En dan wordt het alleen nog maar lastiger om die grote complexe vraagstukken aan te pakken.”
Wat kan een nieuw kabinet hieraan doen?
“Mijn boodschap aan het nieuwe kabinet is: vertel het Grote Verhaal ver waar je heen wilt met de samenleving. Stel de grote vraagstukken niet uit, maar pak ze actief op, hoe complex ze ook zijn. En neem daarbij de kwaliteit van de samenleving steeds in ogenschouw. Ten tweede: kijk goed naar het functioneren van de overheid en wat dat voor het leven van mensen betekent. Iedere ambtenaar en politicus probeert ongetwijfeld het goede te doen. Maar soms is de manier waarop de overheid is ingericht zo regelgedreven en zo gedomineerd door systemen, dat de burger zich niet gehoord voelt.”
“Uitzendorganisaties kunnen een positieve en belangrijke bijdrage leveren aan het ondersteunen van talentontwikkeling.”
Maar keuzes maken betekent tevens dat een volgend kabinet voor dilemma’s komt te staan.
“Dat klopt. Een voorbeeld daarvan is onze verzorgingsstaat. Die willen we in stand houden. Maar de komende jaren gaan er ongelooflijk veel zorgmedewerkers met pensioen. Dan kun je dat zorgpersoneel gaan werven in andere landen. Maar er is nu al een tekort aan woningen. Je zult dus nooit alle problemen tegelijkertijd kunnen oplossen. Dat betekent dat je moet kiezen. Dus of je zegt: we vinden de huisvestingsproblemen minder zwaar wegen dan het feit dat mensen geen zorg meer krijgen. Of je zegt: vanwege het gebrek aan huisvesting kunnen we mensen beperkt toelaten en dus is er minder zorg beschikbaar. Dus maak keuzes en wees transparant over wat de gevolgen van die keuzes zijn. Waarom je kiest voor het één en niet voor het ander. En doe niet alsof die dilemma’s er niet zijn. Als je aan de voorkant van beleidskeuzes goed nadenkt, kun je bovendien veel beter sturen op neveneffecten. Vandaar dat wij als SCP zo hameren op de noodzaak van een langetermijnvisie.”
Tot slot: wat zou uw advies zijn aan de uitzendbranche?
“Door de krapte en de grote transities waar we voor staan, is er ontzettend veel in beweging op de arbeidsmarkt. Vanuit de unieke positie en de competentie die de uitzendbranche heeft, ligt er een enorme kans om de goede dingen te doen voor de samenleving. Als de vraag naar arbeid verschuift, hoe zorg je er dan voor dat je het aanbod passend maakt op die vraag? En hoe laat je dat werk aansluiten bij de behoeften en talenten van mensen, zodat ze het ook leuk vinden om te doen? Ik denk dat uitzendorganisaties een positieve en belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het ondersteunen van talentontwikkeling. En hou daarbij met name oog voor de structurele ongelijkheid die er in Nederland is. Dus richt je niet alleen op de mensen bij wie het toch al makkelijk gaat. Maar met name op de groep praktisch geschoolden: ook zij zijn hard nodig voor de arbeidsmarkt van morgen en verdienen steun in hun ontwikkeling. En vergeet mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt niet. Uitzendorganisaties kunnen werkgevers helpen veel meer te focussen op de talenten van deze mensen en werk te zoeken dat daaraan appelleert.”
