Hoe nu verder? Visies op arbeidsmigratie
Arbeidsmigratie is een hot issue. Hoe nu verder? Wat is nodig voor de korte termijn? Wat is wenselijk voor de langere termijn? Dat is de vraag die we drie experts voorlegden, te weten: econoom Bas ter Weel, ABU-programmamanager Arbeidsmigratie Peter Loef en Bas Hanemaayer, hr-manager bij de grootste tomatenteler van Europa.
Internationale medewerkers zijn broodnodig om cruciale sectoren in onze economie draaiende te houden. Tegelijkertijd is er ook sprake van misstanden en zorgt de komst van internationale medewerkers voor (extra) druk op de woningmarkt. Deze combinatie van factoren zorgt – zeker in het huidige politieke klimaat – voor een heftig publiek debat. En het kabinet? Dat zet schoorvoetend de eerste stappen. Het wil een sociale, hoogwaardige en innovatieve economie, waarin arbeidsmigratie tegen lage lonen en onder slechte omstandigheden wordt beperkt. Een selectiever en gerichter arbeidsmigratiebeleid dus. Hoe kijken experts tegen deze vraagstukken aan?
“Een tekort aan inspecteurs? Het is een kwestie van prioriteren. Als je een wet maakt, dan moet je hem ook handhaven en niet klagen.”
Bas ter Weel, algemeen directeur SEO Economisch Onderzoek
Bas ter Weel is algemeen directeur van SEO Economisch Onderzoek, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam en kroonlid van de Sociaal-Economische Raad (SER). “De stroom arbeidsmigranten uit Europa droogt op.”
Ter Weel bekijkt de uitdagingen rondom arbeidsmigratie logischerwijs vooral met een economische bril. “Emoties lossen niets op. Waar we behoefte aan hebben, is een heldere analyse. Laten we het over feiten hebben. Hebben we een probleem in Nederland? Feit is dat onze arbeidsmarkt veel mensen nodig heeft. Zonder arbeidsmigranten kunnen we onze pakketten zelf gaan ophalen, loopt de bouw grote vertraging op en blijven tomaten aan de plant hangen. Het probleem is de uitwassen die soms plaatsvinden. Deze moeten hardhandig de kop in worden gedrukt: er moet dus veel en veel meer gecontroleerd en gehandhaafd worden door de Arbeidsinspectie. Een tekort aan inspecteurs? Het is een kwestie van prioriteren. Als je een wet maakt, dan moet je hem ook handhaven en niet klagen.”
Werkgevers verantwoordelijk voor huisvesting
En het huisvestingsprobleem dan? “Een oplossing zou kunnen zijn werkgevers – onder voorwaarden – zelf verantwoordelijk te maken voor huisvesting van internationale medewerkers. Dat is eerlijker en maakt de markt minder aantrekkelijk voor beunhazen.” Ter Weel wil daarbij aangetekend hebben dat het beeld rondom arbeidsmigratie wel heel erg wordt bepaald door malafide werkgevers. “Goede werkgevers, ik schat meer dan negentig procent, zijn daarvan de dupe. Ook in Den Haag zie je dat het beeld erg is gebaseerd op incidenten. Er is veel paniek rondom asielzoekers en arbeidsmigranten, veel ad-hocbeleid. Dat is niet functioneel.”
Migrantenstroom droogt op
Tot zover de korte termijn. Wat is er volgens hem nodig voor de (middel)lange termijn? “Nieuwe oorlogen even buiten beschouwing gelaten: ik verwacht dat de stroom arbeidsmigranten vanuit Europa langzaam zal opdrogen in de komende twintig jaar. Nu nog kent Europa verschillende ‘waterhoogtes’. Maar de schotten tussen landen verdwijnen. De economieën in Midden- en Oost-Europa ontwikkelen zich snel en de lonen stijgen. Er is dus minder animo om hier te komen werken. Nu al zie je dat de herkomst van arbeidsmigranten steeds oostelijker is. Bovendien vergrijst de rest van Europa net zo snel als Nederland. Migratie van buiten Europa? Daarvoor zijn vergunningen nodig, dat brengt hoge kosten mee. Ik verwacht hier weinig van, althans niet als vervanging van de Oost-Europeanen.”
Gevolgen AI
Hoe lossen we die krapte dan op? Komt het heil van AI? “Slimme robots gaan de krapte niet oplossen. Kijk naar de secretaresse. Eerst zou de computer haar werk overbodig maken, daarna het internet, weer later programma’s als Outlook. Maar steeds vond de secretaresse weer iets anders om te doen. Tech neemt vooral saai, vies en gevaarlijk werk over. De mens vindt nieuwe bezigheden en AI creëert ook nieuw werk.”
AI zorgt dus niet zozeer voor minder werk, maar wel voor verschuivingen, zo verwacht Ter Weel. “Sectoren zoals de glastuinbouw of de vleesindustrie kunnen in de toekomst met minder mensen toe. En dat zijn precies de sectoren waar veel arbeidsmigranten werken. Los daarvan moeten we nadenken: welke arbeidsprocessen passen in de samenleving die we willen? Nederland heeft een grote zeehaven en een grote luchthaven. Het is een keuze geweest die havens te laten groeien. En de consequentie is dat je een grote logistieke sector hebt. Als je een bepaald type arbeid niet wilt, moet je die sectoren langzaam afbouwen. Dan geen extra kassen, geen extra distributiecentrum. Dat zijn keuzes die de politiek moet maken. En waarvan ze de gevolgen moeten dragen.”
Brede welvaart
Bij die discussie over brede welvaart moeten wat betreft Ter Weel ook de gevolgen van vergrijzing worden meegenomen. “De werkende populatie daalt tot 2050. Maar wat ook een rol speelt: die grote groep gepensioneerden heeft geld gespaard en wil dat uitgeven. Ze gaan consumeren, en vragen om (andere) diensten en goederen. Denk aan de zorg. Hoe gaan we dat organiseren? Dat is de vraag. Voor een deel kan dat door robotisering. Maar voor een deel ook door werk anders te organiseren en overbodige regels te schrappen. In ons streven naar de ‘risicoloze samenleving’ is de regeldruk gigantisch. Die berg papier kan een stuk minder.”
Terug naar de arbeidsmigrant. Als het klopt wat Ter Weel zegt, en de stroom internationale medewerkers vanuit Europa droogt op, wat betekent dit dan? “Als je nu tien Oost-Europeanen hebt werken, en je weet dat dat er over vijf jaar nog maar zeven zijn, dan moet je innoveren als ondernemer. En: als je als overheid innovatie belangrijk vindt, moet je investeren aantrekkelijker maken. Maar ook hier geldt weer dat je als ondernemer met zeer veel regels te maken krijgt. Het systeem is gebaseerd op wantrouwen, dat werkt averechts. Om dat wantrouwen op te lossen, moet de overheid beginnen met het aanleggen van infrastructuur, zoals elektriciteitsnetwerken, en het handhaven van normen over welke productie en welk werk acceptabel is.”
“Ondernemers zijn gebaat bij stabiliteit. Niet om de vier jaar een ander beleid, maar voortbestaanszekerheid. Dat is nodig om te blijven investeren.”
Bas Hanemaayer, hr-manager Agro Care
Agro Care is de grootste tomatenteler van Europa. Bas Hanemaayer: “Als ondernemers hebben we behoefte aan een langetermijnvisie van de overheid. Duidelijkheid over arbeidsmigratie. Het focussen op onze eigen grens is geen optie. Nederland is geen eiland.”
Agro Care teelt tomaten in Zeeland, het Westland en Noord-Holland. Het buitenland laten we even buiten beschouwing. Hanemaayer: “In Nederland werken er 2.200 mensen voor ons. Tweeduizend van hen zijn uitzendkrachten, negentig procent is buitenlands. Van oudsher kwamen zij vooral uit Polen, maar daar stijgt het welvaartsniveau en daarmee de lonen, waardoor minder mensen ervoor kiezen om bij ons in de kas aan de slag te gaan. Het merendeel van de medewerkers is nu Roemeens; circa zestig procent.” Een Agro Care zonder de inzet van arbeidsmigranten? Hanemaayer, beslist: “Uitgesloten. Zeker op de korte termijn zie ik geen mogelijkheden om onze arbeidsvraag op een andere manier in te vullen. We kunnen dan opdoeken. En met ons vele andere bedrijven, in vele andere sectoren. Er zijn in Nederland te weinig mensen om het werk dat we gecreëerd hebben, uit te voeren.”
Knowhow
En wat nu als de overheid – als uitkomst van de discussie over brede welvaart – besluit dat de glastuinbouw niet verder mag groeien of zelfs moet krimpen? “Ik wil me niet al te veel mengen in politieke discussies. Het is goed dat de discussie over brede welvaart wordt gevoerd. Maar wie maakt die keuze precies? Waarop is dat gebaseerd? Wat betekent dat? Stel je biedt geen ruimte voor glastuinbouw, wil je dan afhankelijk zijn van het buitenland op gebied van voedselvoorziening? In Nederland telen we onze tomaten met respect voor mens en milieu, en doen we dat enorm efficiënt. In het buitenland is dat in veel mindere mate het geval.” Bovendien, zo vindt Hanemaayer, moeten we de knowhow van ‘het Westland’ koesteren. “Kasteelt is in Nederland uitgevonden en heeft de afgelopen vijftig jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Door de clustering van glastuinbouw en toeleveranciers en de samenwerking daartussen, is een enorme innovatiekracht ontstaan. Die innovatiekracht hebben we hard nodig, bijvoorbeeld om de uitdagingen op gebied van het arbeidsvraagstuk het hoofd te kunnen bieden en om op nóg efficiëntere manier voedsel te kunnen produceren voor de groeiende wereldbevolking. ASML wordt als het paradepaardje gezien van het Nederlandse bedrijfsleven, maar ik vind dat we ook trots mogen zijn op onze telers.”
Plukrobot
De inzet van robots biedt op korte termijn nog geen verlichting. “We volgen alle ontwikkelingen op de voet, hebben zelfs een medewerker die zich volledig richt op het volgen en waar mogelijk implementeren van nieuwe technieken. Maar hoe eenvoudig het ook klinkt, een robot die tomaten plukt, zo ingewikkeld blijkt dat in de praktijk. We hebben hier proefopstellingen gehad, maar voorlopig kan een robot de accuratesse en snelheid van de mens bij lange na nog niet evenaren. Elke plant en elke tomaat is natuurlijk anders gepositioneerd, dat maakt het lastig. En als de robot verkeerd knipt, beschadigt hij of de hele plant, of de tomaat. Nu is dus nog geen optie, maar wellicht over vijf of tien jaar wel. Als ergens veel druk op staat – zoals nu op de arbeidsmarkt – zie je dat er sneller oplossingen komen.”
Huisvesting
Voorlopig zijn het dus nog internationale medewerkers die de tomaten plukken. En dat zorgt inderdaad voor extra druk op de woningmarkt, zo erkent Hanemaayer. “De oplossing is toch echt: bijbouwen! En: maak ondernemers verantwoordelijk voor de huisvesting van hun internationale werknemers. Wij hebben voor enkele van onze locaties toestemming gekregen om op onze eigen terreinen te bouwen en huisvesten. Voor ons is dit een positieve ontwikkeling, die mogelijkheden biedt voor de toekomst. Gemeentes zouden vaker het lef moeten hebben daarvoor toestemming te geven.”
Stabiliteit
De grootste wens van Agro Care: duidelijkheid. “Ondernemers zijn gebaat bij stabiliteit. Niet om de vier jaar een ander beleid, maar voortbestaanszekerheid. Dat is ook nodig om te blijven investeren. Het betekent dus ook dat er zekerheid moet komen over arbeidsmigratie. Er komen nu allerlei geluiden uit Den Haag. Je hoort over het sluiten van grenzen, het stoppen met arbeidsmigranten, het bewaken van de eigen markt et cetera. De EU garandeert een vrij verkeer van werknemers, zeker. Maar je merkt toch dat de discussie verschuift, dat er gemorreld wordt. Dat is funest. Nederland is nu eenmaal geen eiland dat alles zelf kan regelen. Dat geldt ook voor ons: wij zijn juist groot geworden door internationalisering.”
Eén ding wil Hanemaayer nog kwijt. “In de discussie rondom arbeidsmigratie en brede welvaart is het populair stevige taal te gebruiken. Maar ik denk dat veel Nederlanders niet doordrongen zijn van hetgeen arbeidsmigratie ons als land oplevert. En het is jammer dat enkel de uitwassen het nieuws halen. Het merendeel van de werkgevers is van goede wil en zorgt goed voor hun medewerkers. Wij kunnen onszelf recht aankijken in de spiegel.”
“ABU-leden nemen hun verantwoordelijkheid voor de mensen die hier komen werken en zien arbeidsmigratie als essentieel onderdeel om de arbeidsmarkt draaiende te houden.”
Peter Loef, programmamanager Arbeidsmigratie ABU
Peter Loef ziet als geen ander hoe bonafide uitzenders zich dagelijks inzetten om een goed werkgever te zijn voor internationale medewerkers, en meer dan dat. Hij ziet hoe ze sectoren als de bouw, glas- en tuinbouw en logistiek draaiende houden, maar kent ook de uitwassen. Wat is er volgens hem nodig?
“De ABU heeft onlangs een visie uitgebracht. Dat is niet zomaar een document, dat is een doorwrochte beschouwing, gebaseerd op relevante rapporten, gesprekken met wetenschappers, ketenpartners, andere experts en leden. Waarom? Als land staan we voor de uitdaging om welvarend te blijven met een steeds krappere arbeidsmarkt. Hoe kunnen we blijven voldoen aan de vraag naar zorg? De energietransitie? Arbeidsmigranten zijn nodig om die krapte te verlichten, maar die migratiestroom brengt ook uitdagingen mee. De vraag is dus: hoe organiseren we arbeidsmigratie op een manier en hoe pakken we de uitwassen aan? Voor het kabinet is migratie een belangrijk thema, maar een samenhangende visie ontbreekt vooralsnog.”
Handhaven
Het meest urgente probleem, zo vindt Loef, is het tegengaan van uitwassen veroorzaakt door malafide ondernemers. “Er moet veel meer gecontroleerd en gehandhaafd worden. Als werkgever moet je een goed gastheer zijn voor internationale medewerkers. ABU-uitzenders doen zoveel meer dan werk bieden alleen. Het gaat erom dat malafide ondernemers nu eindelijk worden aangepakt, zowel de foute uitzendbureaus als de inleners die willens en wetens deze foute bureaus inhuren. Vergeet ook niet dat meer dan de helft van de arbeidsmigranten in een rechtstreeks dienstverband werkt. De focus is nu helemaal op uitzenden, maar gaat het in al die ander gevallen wel goed? Er is handhaving nodig.” Ook op het vlak van huisvesting knelt het. Loef: “Gemeentes geven slechts zeer mondjesmaat vergunningen af aan ondernemers die huisvesting willen realiseren voor internationale medewerkers. Minder dan een kwart van de aanvragen wordt toegekend. Om de acute druk op de woningmarkt te verlichten, zouden veel meer bouwvergunningen moeten worden toegekend. De bedrijfseffectrapportage zou voor gemeenten verplicht moeten worden gesteld.”
Visie
Om de vergrijzing het hoofd te bieden en de welvaart te behouden, kan onze maatschappij eenvoudigweg niet zonder de inzet van internationale medewerkers, zo meent Loef. Naast de inzet van onder meer statushouders, asielzoekers en mensen die nog langs de kant staan, benadrukt hij. “Zonder arbeidsmigratie zouden bepaalde sectoren volledig stilvallen. De opdracht voor de overheid is nu vooral: zet een stip aan de horizon. Hoe gaan we die brede welvaart organiseren? Welke keuzes maken we ten aanzien van werk, onderwijs, veiligheid, toegang tot zorg en huisvesting?” De ABU wil graag bijdragen aan de discussie én de oplossingen. Loef: “Wij spreken ons niet uit over gewenste aantallen arbeidsmigranten en over welke sectoren we in Nederland wel en niet zouden moeten willen. Wij zijn van werk. Wij nemen onze verantwoordelijkheid voor de mensen die hier komen werken en zien arbeidsmigratie als essentieel onderdeel om de arbeidsmarkt draaiende te houden. En bovenal: wij streven naar goed gereguleerde arbeidsmigratie, gebaseerd op goed werkgeverschap.”
